در صنایع پرخطر و حساس مانند نفت، گاز، پتروشیمی، معادن و حتی برخی صنایع نظامی، رعایت استانداردهای ایمنی در استفاده از تجهیزات الکتریکی، از جمله چراغ‌های روشنایی، یک ضرورت انکارناپذیر است. در چنین محیط‌هایی، حضور گازها، بخارات قابل اشتعال یا گرد و غبار معلق، می‌تواند در صورت برخورد با یک جرقه کوچک یا حرارت بالا، به وقوع انفجاری خطرناک منجر شود که جان انسان‌ها و تجهیزات را تهدید می‌کند. به همین دلیل، شناسایی و طبقه‌بندی مناطق انفجاری به عنوان گام نخست در تعیین نوع تجهیزات و چراغ‌های مناسب و ایمن بسیار مهم است. در این مقاله قصد داریم به بررسی کامل سیستم‌های طبقه‌بندی مناطق انفجاری شامل Zones، Classes و Divisions بپردازیم و نقش این طبقه‌بندی‌ها را در انتخاب چراغ‌های ضد انفجار توضیح دهیم. اگر هنوز با انواع چراغ‌های ضد انفجار آشنا نیستید، پیشنهاد می‌کنیم مقاله جامع و تخصصی ما درباره انواع چراغ‌های ضد انفجار را مطالعه کنید تا دید کامل‌تری نسبت به این تجهیزات ایمنی پیدا کنید.

طبقه‌بندی مناطق انفجاری (Zones, Classes, Divisions) و اهمیت آن در انتخاب چراغ ضد انفجار

در صنایع پرخطر و حساس مانند نفت، گاز، پتروشیمی، معادن و حتی برخی صنایع نظامی، رعایت استانداردهای ایمنی در استفاده از تجهیزات الکتریکی، از جمله چراغ‌های روشنایی، یک ضرورت انکارناپذیر است. در چنین محیط‌هایی، حضور گازها، بخارات قابل اشتعال یا گرد و غبار معلق، می‌تواند در صورت برخورد با یک جرقه کوچک یا حرارت بالا، به وقوع انفجاری خطرناک منجر شود که جان انسان‌ها و تجهیزات را تهدید می‌کند. به همین دلیل، شناسایی و طبقه‌بندی مناطق انفجاری به عنوان گام نخست در تعیین نوع تجهیزات و چراغ‌های مناسب و ایمن بسیار مهم است. در این مقاله قصد داریم به بررسی کامل سیستم‌های طبقه‌بندی مناطق انفجاری شامل Zones، Classes و Divisions بپردازیم و نقش این طبقه‌بندی‌ها را در انتخاب چراغ‌های ضد انفجار توضیح دهیم. برای شروع، اگر هنوز با انواع چراغ‌های ضد انفجار آشنا نیستید، پیشنهاد می‌کنم مقاله تخصصی و جامع ما درباره انواع چراغ‌های ضد انفجار را مطالعه کنید تا دید بهتری نسبت به این تجهیزات ایمنی کسب کنید.

تعریف مناطق انفجاری

مناطق انفجاری یا Hazardous Areas به فضاهایی گفته می‌شود که احتمال وجود مواد اشتعال‌پذیر به صورت گاز، بخار، دود یا گرد و غبار در آن‌ها بالاست. این مواد در شرایط خاص می‌توانند با یک جرقه کوچک یا گرمای بیش از حد به انفجار منجر شوند. به همین خاطر، استفاده از تجهیزات معمولی در این محیط‌ها می‌تواند بسیار خطرناک باشد و باید از تجهیزاتی بهره گرفت که توانایی جلوگیری از بروز چنین حوادثی را دارند. شناخت این مناطق و تعیین سطح خطر موجود، اولین قدم برای مدیریت ایمنی و پیشگیری از سوانح در صنایع حساس است. به طور معمول، این مناطق بر اساس نوع مواد اشتعال‌زا، مدت زمان و فرکانس حضور آن‌ها، و شرایط محیطی به دسته‌های مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند.

سیستم‌های طبقه‌بندی مناطق انفجاری

در محیط‌هایی که احتمال حضور گازهای قابل اشتعال، بخارات شیمیایی یا گرد و غبارهای معلق وجود دارد، هرگونه نقص یا جرقه الکتریکی می‌تواند آغازگر یک انفجار خطرناک باشد. برای مدیریت این ریسک، استانداردهای بین‌المللی مختلفی تدوین شده‌اند که به کمک آن‌ها می‌توان فضاهای پرخطر را بر اساس میزان احتمال وقوع انفجار طبقه‌بندی کرد. این سیستم‌های طبقه‌بندی که در قالب‌هایی مانند Zone (بر اساس استاندارد IEC/ATEX) و Class/Division (بر اساس استاندارد NEC آمریکا) شناخته می‌شوند، پایه و اساس طراحی، انتخاب و نصب تجهیزات ضد انفجار – از جمله چراغ‌ها – را شکل می‌دهند. درک درست از این طبقه‌بندی‌ها، نه‌تنها موجب ارتقاء ایمنی محیط می‌شود، بلکه از بروز خسارت‌های مالی و انسانی نیز جلوگیری می‌کند.

1. سیستم کلاس و دیویژن (Class & Division) – استاندارد آمریکایی (NEC)

یکی از رایج‌ترین و قدیمی‌ترین روش‌های طبقه‌بندی مناطق انفجاری، سیستم کلاس و دیویژن است که بیشتر در آمریکای شمالی و برخی کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این سیستم، ابتدا محیط بر اساس نوع ماده اشتعال‌زا به سه کلاس اصلی تقسیم می‌شود:

• Class I: مناطقی که در آن‌ها گازها یا بخارات قابل اشتعال وجود دارد. این دسته از فضاها، به دلیل حضور مواد آتش‌گیر، حساس‌ترین و خطرناک‌ترین محیط‌ها محسوب می‌شوند.
• Class II: مناطقی که دارای گرد و غبارهای قابل اشتعال هستند، مانند معادن ذغال‌سنگ یا کارخانه‌های تولید آرد.
• Class III: مناطقی که فیبرها و الیاف قابل اشتعال وجود دارند، مانند انبارهای پنبه یا کاغذ.

علاوه بر کلاس‌بندی، محیط‌های هر کلاس به دو دیویژن تقسیم می‌شوند:

• Division 1: جایی که ماده خطرناک به طور معمول یا مداوم وجود دارد یا احتمال حضور آن زیاد است.
• Division 2: جایی که ماده خطرناک فقط در شرایط غیرعادی و کوتاه مدت ظاهر می‌شود.

این تقسیم‌بندی به مهندسان و طراحان کمک می‌کند تا تجهیزات مناسب را انتخاب کنند که قادر به تحمل شرایط خاص هر منطقه باشند.

2. سیستم Zone (زون) – استاندارد اروپایی (ATEX و IEC)

در اروپا و بسیاری از کشورهای دیگر، سیستم زون به عنوان جایگزینی دقیق‌تر و مدرن‌تر برای کلاس و دیویژن معرفی شده است. این استاندارد، توسط سازمان‌هایی مثل ATEX و IEC تدوین و استفاده می‌شود. سیستم زون برای مواد گازی و بخارات به سه سطح خطر تقسیم می‌شود:

• Zone 0: مناطقی که در آن‌ها مخلوط قابل انفجار گاز یا بخار به طور مداوم یا برای مدت طولانی حضور دارد. این مناطق بیشترین میزان خطر را دارند و تجهیزات نصب شده باید بسیار مقاوم و ایمن باشند.
• Zone 1: مناطقی که احتمال وجود مخلوط قابل انفجار در شرایط عادی وجود دارد، اما به صورت دائمی نیست.
• Zone 2: مناطقی که احتمال وجود مخلوط قابل انفجار فقط در شرایط غیرعادی و به صورت کوتاه مدت وجود دارد.

برای گرد و غبارهای قابل اشتعال نیز طبقه‌بندی مشابهی وجود دارد که Zone 20، 21 و 22 را شامل می‌شود که هر کدام میزان حضور گرد و غبار را مشخص می‌کنند.

این تقسیم‌بندی با دقت بالاتری انجام شده و جزئیات بیشتری را پوشش می‌دهد، بنابراین به مهندسان اجازه می‌دهد تا انتخاب تجهیزات را با اطمینان بیشتری انجام دهند.

اهمیت طبقه‌بندی در انتخاب چراغ ضد انفجار

شناخت دقیق طبقه‌بندی مناطق انفجاری تاثیر مستقیم و حیاتی بر انتخاب چراغ ضد انفجار دارد. در مناطق با بیشترین درجه خطر مثل Zone 0 یا Division 1، چراغ‌های ضد انفجار باید مجهز به تکنولوژی‌هایی باشند که حتی در شرایط وقوع نقص فنی، مانع از انتقال جرقه یا حرارت به محیط بیرون شوند. این چراغ‌ها معمولاً دارای محفظه‌های محکم با مواد مقاوم در برابر حرارت و خوردگی هستند و گاهی از فشار مثبت داخلی استفاده می‌کنند تا هیچ گونه گاز یا گرد و غبار نتواند وارد محفظه شود. در مناطق با درجه خطر کمتر مانند Zone 2 یا Division 2، می‌توان از چراغ‌هایی با استانداردهای ایمنی پایه‌تر استفاده کرد، اما همچنان رعایت نکات ایمنی ضروری است. عدم تطابق تجهیزات روشنایی با طبقه‌بندی منطقه انفجاری می‌تواند خطرات جبران‌ناپذیری به دنبال داشته باشد، بنابراین اهمیت آموزش و انتخاب صحیح تجهیزات توسط کارشناسان ایمنی نمی‌تواند نادیده گرفته شود.

تفاوت سیستم‌های کلاس-دیویژن و زون

سیستم‌های کلاس-دیویژن و زون از نظر نحوه طبقه‌بندی و میزان جزئیات تفاوت‌هایی دارند که باعث می‌شود هر کدام در برخی کشورها یا صنایع خاص کاربرد داشته باشند. کلاس-دیویژن به دلیل سادگی و قدمت بیشتر در آمریکا محبوب‌تر است، اما به دلیل داشتن فقط دو سطح خطر، دقت کمتری نسبت به سیستم زون دارد. سیستم زون با افزودن سطح خطر بیشتر و تفکیک دقیق‌تر شرایط، امکان طراحی و اجرای تجهیزات ایمنی با عملکرد بهتر را فراهم می‌کند. همچنین سیستم زون شامل طبقه‌بندی جداگانه برای گرد و غبار است که در کلاس-دیویژن کمتر به آن پرداخته شده است. به طور کلی، انتخاب سیستم طبقه‌بندی مناسب به مقررات ملی و بین‌المللی هر کشور، نوع صنعت و نوع مواد اشتعال‌زا بستگی دارد.

چگونه طبقه‌بندی مناطق انفجاری را بخوانیم؟

جمع‌بندی

طبقه‌بندی مناطق انفجاری بر اساس استانداردهای مختلف، پایه و اساس ایمنی در صنایع پرخطر است و شناخت عمیق آن برای مهندسان، طراحان و مدیران ایمنی حیاتی است. این طبقه‌بندی‌ها به ما کمک می‌کنند تا تجهیزات روشنایی و سایر دستگاه‌های الکتریکی را متناسب با شرایط محیطی انتخاب کنیم و از بروز حوادث ناگوار جلوگیری کنیم. چراغ‌های ضد انفجار نمونه‌ای از تجهیزاتی هستند که با رعایت دقیق این استانداردها تولید می‌شوند و تضمین‌کننده ایمنی و عملکرد بهینه در شرایط خطرناک هستند. توصیه می‌کنیم همواره از محصولات معتبر و با استانداردهای بین‌المللی استفاده کنید تا سلامت و ایمنی کارکنان و تجهیزات خود را تضمین نمایید.